Номын тэмдэглэл

Морь

Венди Уиллиам гэдэг америк хүний номыг уншиж байхдаа  Голланд гэр бүл  Яан, Инге нар идэвхи зүтгэл гаргасны дүнд  Хустайн нуруунд  тахийг нутагшуулах болж гэдгийг мэдэж авлаа. Тахийг ингэж хайрлах болсон нь тэд бага насаа Дэлхийн 2 дугаар дайны  үед өнгөрүүлснээс үүдэлтэй аж. 1930 аад оны сүүлчээр Ингегийн эцэг эх Малайзад Голландын компанид ажиллаж байв. Дайн дэгдэх үед тэдний гэр бүлийнхэн  японы хорих лагерт шилжиж. Ингээд Ингегийн бага нас дээгүүрээ өргөст төмөр татсан хашаанд өнгөрч. Тэнд байхдаа дэлхийн олон газар болгоноос ирсэн хүмүүстэй дотно болон дасаж ирсэн бөгөөд чөлөөлөгдсний дараа Голландаа буцаж ирсэн ч нутагтаа дасах гэж багагүй бэрхшээлтэй учирч. Инге хүүхдийн сэтгэл зүйн мэргэжил эзэмшин шоовдорлогдсон бөгөөд дарлал хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдэд туслахад хүч чадлаа зориулан ажиллаж. Түүний нөхөр Яан хэдийгээр нутагтаа байсан ч Амстердамд нацист цэргүүд орж ирэн бусад оршин суугчдын адил хүнд байдалд орж дээр нь хойд эхийн хатуу гарт зовон давхар шаналалд өртөж. Түүний зовлонг зөөлрүүлж хань болж байсан гол аврал нь малын саравчинд байх давжаа морь нь байж. Заримдаа хойд эхийнхээ нүднээс далд байх гэхдээ мориныхоо хажууд хүртэл унтах нь цөөнгүй байв. Түүний ингэж амьтан хайрлах сэтгэл нь бага наснаас нь эхэлж.

Хүний амь хөсөр хаягдсан харгис  дайны үед европын орнуудын амьтны хүрээлэнд байсан амьтад зарим нь хоол хүнсгүйгээс болж торондоо амьсгал хураан нөгөө хэсэг нь бөмбөгдөлтөнд өртсөн өлсгөлөн хүмүүсийн хүнс болж. Тэдний дунд дөнгөж амьтай голтой шахуу байсан нь европчуудын дунд Пржевальскийн  гэдэг богино хөлтэй, жижиг биетэй, зебра шиг дэлтэй, том эрүүтэй, толгойтой адуунууд байж. Уг адуу европт байсан гэдэг баталгаа байхгүй бөгөөд 19 дугаар зууны төгсгөл үед 100 гаруйг барьж европ авчирахад замдаа ихэнхи нь амьсгал хураасан гэдэг. Ингээд цөөн хэд л европын орнуудын амьтдын хүрээлэнгээр тараан байрлуулж. Гэсэн ч тэдний зарим нь шинэ орчиндо дасан зохицож чадалгүй хорогдсоор 1960 аад он гарахад зөвхөн 9 тахь амьд байж. Ийм цөөхөн үлдсэн адгуус цаашид дахин үржиж төлжинө гэдэг магадлал тааруухан болоод байв.

1972 оны үеэс Яан, Инге нар европын зоо паркад үлдсэн хэдэн тахийг очиж үзэхэд нүд хальтирмаар өрөвдөлтэй  амь голтой юмнууд байв. Нэгэн цагт онгон зэрлэг хийморьтой давхиж байсан амьтад ингээд үмхэх өвс ч үгүй байсан нь тэдний дайны үед өнгөрүүлсэн бага насны хүнд шархыг сэдрээх шиг болж. Осолдохгүй амьтай голтой байгаа нүднээс гарсан амьтдыг чөлөөтэй тавьж явуулахсан гэж бодож. Ингээд 1972 оноос 1996 оныг хүртэл тэд уг үйл хэрэгтээ хамаг амь амьдралаа зориулж. Төсөлөө хэрэгжүүлэх гэхдээ хувиасаа зардалаа  гаргаж байсан тул тохиолог тухтай байшингаасаа гарч хямд байранд амьдран сүүлдээ гэртээ байгаа өнгөтэй өөдтэй болгоноо зарж сүүлдээ өмсөж буй хувцасаа тайлж худалдах дээрээ тулж. Олон жил зүтгээд ямарч үр дүнд хүрэхгүй нь гэж зовнисон Яан цус харван эмчлүүлэх болсон нь байдлыг хүндэрүүлэв. Гэсэн ч тэд эхлүүлсэн ажлаасаа ухарч цөхөрсөнгүй. Бусад сэтгэл санаа нийлсэн сайн дурын хамтран зүтгэгчидийн хамт Голландад төвлөрсөн Пржевальскийн адууг хамгаалах олон улсын фонд үүсгэж Голланд даяар адууг хамгаалах хөдөлгөөн өрнүүлж. Үүний үр дүнд АНУ болон европын зоо паркад байгаа тахийн тоо толгой 500д хүрч. Ингэж тахь үржиж байгаад Яан, Инге нар сэтгэл нь амарсангүй эцэстээ тахийг зоо паркаас гарган байгальд нь дасгахыг эрмэлзэж. Тахийг суурьшуулахад тохиромжтой гэх Сибирь, Украйн, зүүн Казакстан мөн Монголыг сонгон судалж. Тэр үед тусгаар тогтнолоо бүрэн утгаар нь олж авсан Монгол аль хэдийн устсан тахийг эх оронд нь буцаан авчрах  саналыг бүрэн дэмжиж. АНУд Эрх чөлөөний хонх тус улсын тусгаар тогтнолын  билэг тэмдэг болсон шиг тахь мөн монголчуудын эрх чөлөөний сүлд нь болсон. Тахийг хамгаалан байршуулах газрыг Улаанбаатараас холгүй орших Хустайн нурууны газрыг сонгон авч. 1992 оны 6 сарын 5нд эхний тахь уугуул нутагтаа анхлан хөл тавьж. Монгол улсын болон гадаадын байгууллагын хамтын ажиллагааны үр дүнд тахь суурьшуулах ажил үр дүнтэй явагдаж ирж.

Тахийг анх Монголд авчирсны 20 жилийн ойг тэмдэглэн Улаанбаатар хотноо хийсэн хэвлэл мэдээлийн бага хурлын үеэр Инге үг хэлэхдээ: Үнэхээр хүсэл мөрөөдөл биелэлээ олно гэдгийг үзлээ. Харамсалтай нь нөхөр маань энэ баярт мөчийг харж чадаагүй нь чамлахаар гээд тэрбээр нулимс дуслуулж байв. Хэдийгээр Яан өөд болсон ч түүний хүү нь үйл хэргийг нь үргэлжлүүлж байгаа аж. Эдүүгээ жуулчдын очих сонирхолтой газар болсон энэ үндэсний парк эдгээр хүмүүсийн хичээл зүтгэлгүйгээр бий болохгүй өнгөрөх байж гэж бодохоор. Зэрлэг байсан амьтдыг зоо паркад байлгаж байснаа сүүлдээ дахин зэрлэгшүүлэх уг арга хэмжээг Чарльз Дарвин урьдчилан таамаглаж  байсан бол тэрбээр сэтгэл хангалуун байх нь гарцаагүй болов уу. Одоогоор Хустайн нуруунд 200 илүү гарсан тахь байгаа гэхээр уг төсөл хичнээн үр дүнтэй болохыг харуулж байна.   

The Winter Grandad not Santa…

                                    


The Mongolian Christian group in Manchester organise a Children’s Christmas party annually and this year they asked Mark if he would be The Winter Grandad. “The what” I hear you say, well if you’re not Mongolian you have probably never heard of him so let me explain to you. Santa is a pretty modern concept for most Mongols, for those Mongolian children born and schooled here in England (and no doubt other countries) they probably only know all about Santa but most of their parents and grandparents grew up knowing “The Winter Grandad”. Before the Mongolian Revolution in 1921 Mongolia followed the Lunar calendar then1947 Mongolia started to copy the Soviet’s in both celebrating the “Western New Year” and Grandfather Frost (Ded Moroz) they gave him a slight makeover from the Soviet traditional blue outfit to a white Mongolian deel (similar to that of the pe-Buddhist deity Tsagaan Ubugen The elder White" or "White Old Man") with a blue cape a red “pointy hat” and the traditional Mongolian boots with turned up toes and called him “The Winter Grandad”, Unlike Santa who uses reindeer and a sledge to arrive and is accompanied by elf’s The Winter Grandad arrives on a magnificent white flying horse and is accompanied by several snow girls and same times by children dressed in the costume and masks of the 12 animals from the Buddhist New Year. Also, unlike Santa who calls on Christmas Eve, The Winter Grandad like his Soviet counterpart calls on 31^st December. Mark’s role was simple and straight forward, instead of having to recite long poem full of blessing’s and good wishes he said a quick “Merry Christmas everyone” and then sat down on a chair. The children’s names were called by one of the organisers to receive their gifts and Mark handed them the gift and then a quick pose for a photo. In reality it wasn’t anything new for Mark in fact he first dressed up as the Winter Grandad over 20 years ago for our little cousin and her friend and then almost every Christmas since then as Santa up to 3 years ago when he got his very own Winter Grandad outfit from Mongolia, so every year on Christmas day he would dress up and hand out gifts to our “little visitors” even though most of them know it is him he still dresses up telling them “don’t spoil it for the adults they don’t know”. As Christmas fast approached both of us where very busy at work, Mark delivering the mail and parcels and me working in Tesco’s, then 2 weeks before Christmas Mark got the dreaded virus that was going around if that wasn’t bad enough, he successfully managed to infected me and a couple of his work colleagues making him very unpopular both at home and work. I could tell Mark was feeling worse for wear so to encourage him I declared “the show must go on” and quoting the famous phrase “you can’t commit the ultimate Christmas crime and let those little kids down”. These words must have encouraged him to carry on as he said “your right”. We both knew that a Winter Grandad wearing a face mask wouldn’t look cool and with the days fast counting down we thankfully seemed to get over the worst of it. On the day of the party we arrived in good time and found out when Mark was to make his appearance, we went off and I helped Mark into his outfit and was ready for his big entrance. He had asked me if I could take some photo’s as although most parents take a photo of their own child with him, we noticed that over the last few years very few share them on Facebook or with the organisers, in fact, Mark had on several occasions taken the photos for them. So, with Mark’s iPhone in hand I found what I thought would be the best spot and got ready what could possibly go wrong, well when it comes to technology, I’m a walking disaster in fact if you give the camera to a 2-year-old child you would be better off. At the moment on TV there is an advert for Audiobook with an orang-utan listening through headphones, I joked with Mark saying you would be better giving that orang-utan your camera and sadly I was right the first few photos were ok but them for some reason the rest were all out of focus, so sadly I was unable to share my photos with those parents who asked. The party is an all-round community involvement with Munkhtuya and the other Mongolian Christians and their helpers working hard to find a place big enough to hold everyone to setting up the entertainment and games, sorting out costumes, rehearsing the songs and play as well as putting on a buffet lunch. Thankfully those Mongolian’s who run local business help by donating money towards the cost and with over 80 goody bags handed out this year alone that is no small thing. The Mongolian Winter Grandad doesn’t eat minced pie so isn’t fat like Santa and his white horse probably doesn’t eat carrots so Mark’s new year resolution was not to get any bigger this year which is a good job really since everybody needs to get fit and healthy and if he is called upon next year, he needs to be able to fit into his costume. So, until next year we put away the costume wig and beard… 

                        

Номын тэмдэглэл

Дэлхийн түүхнээ өөрчлөлт гаргасан 10 цайллага

Аливаа чухал шийдвэрүүд хоолны ширээн дээрээс гарч байсан гэдэг. Тийм дээ ч  Уинстон Черчилл хэлэхдээ: Ходоодоор дэлхийг удирдана гэжээ. Үнэхээр амттай хоол, сайн дарс түүхэнд гол үүрэг гүйцэтгэдэг гэхэд хилсдэхгүй гэж уг номын  зохиогчын нэг С. Стевенсон бичсэн бол түүний хамтран бичигч Тони Синг мэргэжлийн тогоочын хувьд тэдгээр зуушийг уншигчид  гэрийн нөхцөлд хэрхэн  хийж болохыг зөвлөн жоруудыг нь хавсаргаж. Номд өгүүлсэн 10 цайллагийн хамгийн сонирхолтой нь:  Австрийн их гүн Франз Фердинанд эхнэр Софигийн хамт Сараевот зочилоход бэлдсэн хүндэтгэлийн зоог, харамсалтай тэдний айлчлалын үеэр зэвсэгт халдлагаар амь насыг нь хөнөөсөн нь  Дэлхийн 1 дүгээр дайны галыг дэгдээх шалтгаан болж, Их гуравын  буюу Рузвельт, Сталин, Черчилл нарын Тиран дахь уулзалт мөн Хитлерийн Австрийн канцлерыг хүлээн авсан  цайллага, Никсоны Хятад дахь айлчлалын хүндэтгэлийн зоог зэрэг болно.

Үүнээс Америкийн Ерөнхийлөгчийг Хятадууд хэрхэн хүлээн авч дайлсныг онцлон дурьдахаар шийдлээ. 1972 он нь Хүйтэн дайны ид оргил үе байсан бөгөөд ийм эсрэг тэсрэг нийгэмийн тогтолцоотой хоёр орны удирдагчид уулзана гэхэд Барууны ертөнцийнхөн итгэж ядан алмайрч байсан гэдэг хоорондоо ямарч холбоо харилцаагүй байсан хүмүүс ингэж нэг ширээнд сууж хооллох  дээрээ тулсан нь тухайн удирдагчдын  ажилдаа тэнцэх эсэх томоохон шалгуурт муу дүн авч эрх мэдлээ алдах дээрээ тулаад ирсэнд байсан шиг.  Хятадыг дэлхийн эдийн засгийн томоохон хүчин болгох гэхдээ Мао Их Үсрэлт бодлого явуулсан нь үр дүнгүй болж 10 сая хүн өлсгөлөнгөөр үхэхэд хүргэсэн үүгээр зогссонгүй хүүхэд залуусыг турхирсан нь Соёлын хувьсгал гээд дахин нийгмийг гажуудалд оруулсан. Моагийн сургаал бүхий Улаан номоор зэвсэглэсэн залуучууд сэхээтний бүхий л давхаргынхныг хамруулан хөрөнгөтөн дайсан гэдэг нэр зүүлгэн олны өмнө гаргаж доромжлох тэрч бүү хэл зодож нүдэн тамлан тарчлаах амь насыг хөнөөх нь ердийн үзэгдэл болсон. Мао нэг хүнийг тахин шүтэх үзлийг дээд цэгт нь хүргэн байр сууриа улам бэхжүүлэх үүднээс түүний замд садаа болж магадгүй гэсэн өөрт нь үнэнч, ойр дотнын нөхдөө хэлмэгдүүлсэн нь олныг цочирдуулсан. Тэдгээр золгүй хүмүүсийн нэг нь Маогийн ирээдүйн залгамжлагч гэгдэж байсан Маршал Лин Вода хэмээх цэргийн гарамгай зүтгэлтнийг тагнуул гэж гүтгэсэн. Байдал хэцүүдлээ гэж ухаарсан тэрбээр гэр бүлээ авч онгоцонд суун нутгаасаа дүрвэн замдаа Монголын нутагт онгоц нь осолдон бүх зорчигчид амиа алдаж. 1971 оны үеэс Маогийн эрч хүч суларч, сэтгэл санааны уналтанд орон бие нь муудсан. Хятадын гадаад харилцаанд ч олигтой ахиц гарсангүй Сталин өөд болон түүнийг Никита Хрушев залгамжлан авч 1956 оноос шинэчлэлийн бодлого явуулж эхэлсэн нь Маогийн санаанд нийцсэнгүй улмаар ганц түнштэйгээ түнжин хагарахад хүрсэн.

Никсоны хувьд ч байдал тийм сайн байсангүй. Цалин болон үнийг хэтэрхий барьсан нь олны дургүйцлийг хүргэсэн төдийгүй улс орныг эдийн засгийн уналтанд оруулсан. Гадаадад Вьетнамын дайн ид өрнөн өдөрт 300 орчим америк цэргүүд амиа алдаж байгааг оюутнууд эсэргүүцэн жагсаал цуглаан байнга гарч ард америк иргэдийн санал хоёр тийш болж хуваагдсан. Гэтэл удахгүй болох Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө Никсон ямар нэг тодорхой алхам хийх хэрэгтэй болсон. Тэрбээр коммунист дэгдэмийг үзэн яддаг ч Хятадад очин азаа туршаад үзэхээр шийдсэн. Харин Маогийн хувьд цөмийн зэвсэг хийх технологи авах шинэ түнш хэрэгтэй болсон. Гэхдээ хоёр талын аль аль нь тэгтэлээ яарч алхам хийхийг  хүссэнгүй.

Гэтэл 1971 оны 3 сарын 21нд Японд болох ширээний теннисний аварга шалгаруулах тэмцээнд Хятадын баг оролцох зөвшөөрөл Мао олгосон бөгөөд тэмцээн болгоны өмнө Улаан номоо ил гаргах хэрэггүй гэж зөвлөж. Гэхдээ Америкийн тамирчидаас аль болох зайлсхийх  хэрэгтэй гэж зааварчилсан. Гэвч 4 сарын 4нд  АНУын тамирчин Гленн Кован хятад тамирчдын сууж явсан автобусанд ороод хятадын аварга Шуанг Зедонтой гар барьсан зурагтай мэдээлэл японы сонингуудаар гарсныг Маод үзүүлэхэд тэрбээр Шуанг сайн дипломатч гэж магтаж. Тэгээд зогсохгүй тэдгээр америкийн багийг хятадад ирж тоглох урилга явуулахыг Гадаад явдалын яаманд зарлигдаж. Энэ нь Никсоны замыг зассан хэрэг болсон. Төдөлгүй тэр үеийн Америкийн Үндэсний аюулгүйн зөвлөлийн зөвлөх Хенри Киссинжер Бээжинд хэд хэдэн удаа ирж айлчлалын бэлтгэл ажлыг хангуулсан.

Эцэстээ Никсоныг дагалдан эхнэр нь Тэргүүн хатагтай Пат, Хенри Киссинжер туслахтайгаа мөн 100 гаруй хэвлэл мэдээллийн ажилтанууд ирэв. Тэднийг суулгасан онгоц газардахад америкчуудад 13 цагийн зөрөөгөө гаргах боломж байсангүй албан хэрэгтээ шууд орсон тэднийг Хятадын төрийн тэргүүн Жоу Эньлайгаар толгойлуулсан албаны хэсэг хүмүүс угтан аваад хоёр цаг болсны дараа Маотай биечлэн уулзуулах болов. Зочидыг ирэхээс өмнө Мао бараг амьсгал хураах дөхөж гэрт нь эмч сувилагч нар тоног төхөөрөмжтөйгөө тасралтгүй эрчимт эмчилгээ хийсний дараа арай гэж хөл дээр нь босгож. Биед нь хэт хуримтлагдасан шингэнээс болж бүх биеэр нь хөөлт болсон учир түүнд том размерийн хувцас гутал өмсүүлэх шаардлагатай болов. Мао зочдоо босож хүлээн авсан ч дэнжигнээд уначих вий гэх дээ хоёр сувилагч ойр байв. Яриа өрнүүлэн Мао Никсоны хажууд зэрэгцэн суухад  гоёмсог урт дан дээлтэй царайлаг охид  зочдод ногоон цай аягалан барив. Тэд мөн сандал болгоны хажууд шүлсээ нулимах сав тавихаа мартсангүй. Хятад заншлаар хичнээн хүндтэй зочныхоо хажууд ч гэсэн  хоолойд нь цэр тээглээд байвал заавал гаргаж хаях ёстой гэж үздэгтэй холбоотой байв. Хэдийгээр уг уулзалтын түүхэн ач холбогдолыг өндрөөр үнэлэхээр боловч бодит байдал дээр арай өөр дүр зураг харагдахаар Мао 800 сая хятад иргэдийг төмөр нударгаар дарж өөрийгөө амьд бурхан мэт шүтүүлэх болсон. Ийм дарангуйлагч зочидтойгоо ч мөн дээрэнгүй өнгө аясаар ярьж байсан гэдэг Никсоныг шүүмжилж зэмлэхээ ч мартсангүй. Хожим нь тэрбээр Никсоныг үүдэн дээрээ зогсоод үйлчлүүлэгч татах гэж буй янхантай адилтгаад  шаардсан болгоныг гүйцэлдүүлэх  амархан хүн байна гэж доош нь хийн ярьж байж. Мао хэзээний бүдүүлэг ядуу тариачин шиг аяглаж авирладаг нэгэн. Харин Жоу Эньлай түүний дэргэд хамаагүй илүү дипломат ёс мэддэг төрийн хүний намба төрхтэй. Тэгээд ч Мао байр сууриа бүрэн тавьж өгөөгүй байгаа ч улс орныг жинхэнэ удирдаж байгаа хүн нь Жоу Эньлай байсан. 

 Уулзалт тэгтэлээ сунжирсангүй цаг илүү болоод Жоу Эньлай зочдоо дагуулан Тяньаньмыний талбай дахь Ардын их хурлын танхимд болох хүндэтгэлийн зоогонд оруулсан. Айлчлал болохоос өмнө Ерөнхийлөгч, Тэргүүн хатагтай нар савхаар хооллох дасгал хийн сайн байна уу,баярлалаа гэсэн ойр зуурын ганц хоёр үг тогтоосон байв. Гэсэн ч америкчуудад тусгайлан хутга сэрээ савхтай зэрэгцүүлэн тавьсан байв. Дугуй ширээнд 20 гол зочидоо суулган бусадыг нь арав арваар нь  дөрвөлжин ширээнд суулгахаар зохицуулсан байв.

Маш олон төрлийн хоол хүнс америкчуудын нутагтаа дасал болсон хоол хүнснээс огт өөр байв. Хоолны цэсийг гэрийн нөхцөлд хийж болохыг харуулсан жор болгон оруулсан нь: өтгөн соусаар амталсан тахиан далавч, гахайн махан хавирга, ногооны гурилан ороомог, давс перцээр амталсан сам хорхой, зуун настай өндөг, гахайн давсалсан мах болон булуу цагаан загас цагаан цуутай, хулсны хэрчмэл оруулсан өндөгний цагаантай шөл, хятад үндэсний жигнэсэн нугас өргөст хэмхний саладтай, гичний амттай саладны байцаа хатаасан сам хорхой, тахианы махан бууз, бүйлс самартай царцаамал зэрэг болно. Хоолны дийлэнхи нь хятадын сонгодог жороор болгосон амттай хоол байсан. Харин 100 жилийн өндөг гэдэг нь Мин гүрний үеэс уламжлагдаж ирсэн бөгөөд нугас, тахиа мөн бөднө шувуудын өндөгийг шавар, үнс, зэрлэг нимбэгний шүүстэй нийлүүлэн  хэдэн долоо хоног бүр хэдэн сараар ч хамаагүй байлгасны дараа иддэг. Хадгалсны эцэст өндөгний хальс нь бор хүрэн өнгөтэй болж гадаргуу нь нарс модны  мөчрийг санагдуулахаар хээ үүссэн байдаг. Доторхи өндөг ч мөн ялгаагүй хар ногоон саарал өнгөтэй шингэн болсон байдаг амт нь хүхэр нөгөө бол шивтэр шиг уг идээ нь Коммунист намын томоохон албан тушаалтнуудын хувьд тохирсон тансаг идээ гэж дуртай хүлээн авсан нь гарцаагүй харин дасал болоогүй америкчуудын хувьд ам хүрэхээс татгалзсан зүйл болсон нь илэрхий. Хүндэтгэлийн зоогонд орсон өөр нэг хоол нь аварга загасны сэлүүртэй шөл байсан орчин үед тэгж аварга загас хамаагүй агнаад байхгүй болсноор уг шөлийн хийх боломж бага болсонтой холбоотой болов уу.

Хоолны даруулга нь 30 жил зооринд хадгалсан жирийн сорго гэдэг нэг төрлийн үр тариагааг нэрэн гаргасан Маотай гэдэг цагаан архи 53% -35%. Үүнийг амссан зарим америкчууд дүрслэн хэлэхдээ архи биш бинзен юм уу эсвэл шатахуун түлш гэхээр японы сакенаас 10 дахин илүү хүчтэй гэж дуу алдаж байв. Тэдний тэгж дүрсэлсэн нь хэтрүүлсэн хэрэг бус байв. Жоу Эньлай зочидоо тойруулан зогсоогоод хайрцагтай чүдэнз авч хүндагандаа хүргэхэд хөх өнгийн гал бадарч байсанд биширсэн зочид инээлдэж байсан гэдэг. Никсон ч ирэхдээ гар хоосон байсангүй өөрийн нутгийн буюу Клифорния мужид ургуулсан усан үзмийг франц технологоор боловсруулсан 1969 оны Шкрамсберг Бланк де Бланс оргилуун дарснаас 13 авдарыг авчирснаасаа хундаглан өгч байв түүгээр ч зогссонгүй зуу зуугаар нь америк тамхи тараасныг хятадууд хайрцагыг нь ихэд удаан ажиглаж харж байснаа гадна тал дахь тамхи эрүүл мэндэд хортой гэсэн эрүүл мэндийн сануулга бичгийг хараад шоолон инээлдэж байсан гэдэг. Хятадууд хоолоо идэхдээ нэг гартаа савхаа нөгөө гөртөө нэхшсэн үнэртэй янжуураа зуун байгаад өдөржингөө гаансаараа угсруулан татаж суудаг Никсонд тийм садаатай зүйл бус байв. Харин Жоу Эньлай амандаа барьсан савхаар ширээн дээрхи хоолноос сонгон Ерөнхийлөгч мөн Тэргүүн хатагтай тавган дээр тавилж байсан нь ихэд хачирхал төрүүлж. Уг хятад заншлаар бол гэрийн эзэн зочиндоо ихээхэн хүндэтгэл үзүүлж байгаа хэрэг байв харин халбага сэрээгээ ам дамжуулдаггүй газрын хүмүүст энэ нь сэжиглэмээр байсан байх.

Никсон долоо хоногийн айлчлалын үеэр урлаг болон спортын тоглолт үзэн баяссан бөгөөд эртний дурсгалт Хориотой хот, Мин гүрний үеийн бунхан, Цагаан хэрэм дээр гарч үзэж. Ерөнхийлөгчийг албан ёсны уулзалт арга хэмжээнд оролцох үед Тэргүүн хатагтай Бээжингийн зарим нэг сургууль, үйлдвэр, эмнэлэгт зочилж. Никсон Жоутай энхийн төлөө хэмээн хундага тулгаж байхыг америк даяар харуулсан бөгөөд олон улсад дэлхийн улс төрийн уур амьсгалыг өөрчилсөн долоо хоног гэж магтаж байв. 2 сарын 28нд Никсон Вашингтон хотноо буцан ирж. Түүний Хятадад хийсэн айлчлал 1972 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дахин ялалт байгуулах боломж олгосон ч Вотергэйтийн асуудлаар албан тушаалаасаа буухад хүрсэн. Олон улсад түүний уулзалтыг дэлхий дахины улс төрийн уур амьсгалд өөрчлөлт гаргасан долоо хоног гэж нааштайгаар дүгнэж байжээ.     

Энгельсийн гологдсон хөшөө

                                                       

2017 оны 6 сарын сүүлчээр зохиогдсон Манчестерийн Олон Улсын Феставелийн арга хэмжээний хүрээнд шинэ хөшөө байрлуулсан нь Фредрих Энгельсийнх болж таарсан. Уг алдарт хүний нэр энэ хоттой ихэд холбоотой болохыг ирсэн үеэсээ  сонсож байлаа. Эцгийнх нь хөвөн даавууны нэхмэлийн үйлдвэр байсан болохоор хожим Энгельс өвийг нь залгамжлахын тул бизнес талаас нь сурч  дадлагажих шаардлагатай болж. Харин ажилдаа орсон хойноо тэнд ажиллаж буй нэхмэлчдийн аж амьдралыг  илүү сонирхож ирж. 1820 оны 11 сарын 28нд төрсөн тэрбээр гүн ухаан, социалогийн судалгаа, сэтгүүлч гээд олон чиглэлээр боловсрол олж авсан нэгэн байсан учир 1845 онд “Англи дахь ажилчин ангийн нөхцөл байдал” номоо бичихэд дөхөм болж. Тэрбээр номоо бичихийн тулд тэр үеийн сонин хэвлэлд нийтлэгдсэн материалуудыг алгасалгүй уншиж тэмдэглэл хөтлөхийн зэрэгцээ өөрийн биеэр ядуусын шавааралдсан эмх замбараагүй бохир хорооллын гудамжаар явж нэг байранд хичнээн том хүн, хүүхэд, хөгшид бөөгнөрөн хэцүү амьдарч байгааг нүдээр харан бичсэн нь энгийн хүмүүсийн амьдрал хичнээн зүрх шимшрэм хэцүү байсныг тодорхой харж болохоор. Монгол коммунист дэглэмийн орон байсан тул дээхэн үедээ Марксын үзэл онол гэсэн зузаан боть номуудыг уншиж шалгалт өгдөг байсан. Тэгээд сүүлдээ коммунист нийгэм задрах нь ойртож ирсэн үед тэгтэлээ үзэл суртал гээд хөөцөлдөх нь намжсан. Ямар ч байсан намайг 90 оны эхээр оюутан болоход тийм номуудыг уншихыг шаардаагүй. Харин Энгельсийн дээрхи дурьдсан номыг монгол хэл дээр орчуулагдан хэвлэгдсэн эсэхийг мэдэхгүй юм. Орчуулагдсан бол уншихад тийм ч амаргүй ялангуяа Манчестерийн болон английн үйлдвэрлэлийн томоохон хотуудын ядуусын хорооллын гудамж болгоноор шахуу явж цуглуулсан социологийн нарийн судалгаа байгаа. Нэгэнт энэ хотод удаан амьдарсан тул тэдгээр газруудын нэр ус нь арай танил байгаа юм. Нөгөө талаас дээхэн үед шийдэгдээгүй байсан ажлын байр амьдрах орчин, нийгэм хангамжын асуудал одоогийнх шиг хурцаар тавигдаж байгаа монголчуудын хувьд сонсоогүй мэдэхгүй зүйл байна байх.

Хуучин социалист дэглэмээ өөрчлөх болсон орнууд урьдын гэх бүхий л зүйлээ өөрчлөхийг урьтал болгосон. Ингээд Ленин, Марксын хөшөөнүүдийг зайлуулах ажил хаа сайгүй ундарсан. Манайд гэхэд Улаанбаатар зочид буудлын урьд байсан Лениний хөшөөг буулгасан нь Тэрэлжийн 5 одтой зочид буудлын байрны ард олны нүднээс далд тавигдсан байсан. Сталины хөшөөг Олимп их сургуулийн орчим байрлуулсан гэл үү. Энэ Манчестерт ирж буй хөшөө ч мөн ийм хувь заяаг тойрч гарсангүй 3,5 метр хөшөөг дундуур нь тайран зүүн Украйны нэгэн тосгоны газар тариалангийн сул газар тааран шуудай дээгүүр нь бүтээн хаясан байж. Ил задгай хөшөөнд хогийн ургамал шаван урган, хөлөн дээгүүр нь цайвар цэнхэр, шар өнгийн будаг цацагдсныг харахад системд бухимдаж дургүйцсэн хүмүүс эсэргүүцлээ илэрхийлэхдээ ингэсэн болтой. Хөшөөг ачааны машин дээр ил тавин бэхлэн зөөвөрлөснөөр энд авчирч. Дундуураа тасарсан гэдгийг мэдэхгүй хүнд тэгтэлээ ажиглаглаад байхааргүй эвтэйхэн нийлүүлсэн байсан. 20 жил амьд сэрүүн амьдарч байсан хотдоо түүний хөшөө нь ирж байр сууриа дахин олж авсан түүх нь энэ юм. Байрлуулсан газар нь түүний эцгийн үйлдвэр байсан газрын ойролцоо. Энэ хавийн газрыг Сальфорд дүүрэг гэдэг. 2014 онд Энгельсийн өөр нэг хөшөөг хөшөө ч гэж дээ сахалын хэвийг нь 4,9 м өндөртэйг хуванцараар хийснийг Салфорд их сургуулийн гадна байрлуулсан байдаг. Урьд талаас нь харахад том бавагар сахал ар талдаа шаттай хэн хүнгүй алхаад гарчих боломжтой. Түүний сахал нь оюутан залуучуудад сурч мэдэх, оюун ухаанаа тэлэхийг билэгдэх үүднээс ингэж байрлуулж.

Коммунист үзэл сурталд Энгельсийг Карл Марксын хамтран зүтгэгч байсан гэж сургадаг. Тэд хамтдаа Коммунист Намын Тунхаг бичгийг хамтран зохиосон. Марксын амьдралын төгсгөл үед Энгельс түүнд санхүүгийн тусламж байнга үзүүлсэн бөгөөд түүнийг өөд болсны дараа Капитал зохиолын хоёр болон гурав дахь ботийг эмхтгэн хэвлүүлж.  Лондонд амьдарч байсан Карл Маркс Энгельстэй анх удаагаа уулзах гэж Манчестерт ирсэн гэдэг. Одоогийн Четхамын хөгжмийн  сургуулийн номын санд тэдний хамт сууж ном уншиж судалгаа хийж байсан ширээ үзмэр болсон байдаг. Уг сургуулийн барилга нь 16 дугаар зууны үеэс сууриа тавьсан гэх бөгөөд  тэр үед цөөхөн байсан нийтийн номын санг 1653 онд нээснээр английн хамгийн эртний дурсгалт газруудын нэг болсон. Эхлээд гэрээр ном авч уншина гэсэн ойлголт байхгүй тул тэндээ суугаад номоо уншаад буцааж өгөх шаардлагатай байв. Ном хэвлэх нь их үнэ өртөг шаардагддаг байсан тул уншигчид ном хулгайлаад аваад гарчихна гэж болгоомжлох үүднээс номуудыг тавиур дээр эгнүүлэн тавиад тус бүрт нь хананаас бэхлэн гинжилсэн байдаг байв.

Маркс, Энгельс нар төсөөлөхдөө Манчестер бол анх капитализмын үүсэл тавигдсан газар бөгөөд мөн тодорхой нөхцөл нь бүрдсэн үед ажилчин ангийнхан нэгдэн хувьсгал гарган аажмаар коммунист шинэ дэглэмд шилжинэ гэж тооцоолж байсан. Мэдээж тэдний хүсэн хүлээж байснаар болоогүй. Гэхдээ тэдний тэгж бодож байсан гэхэд буруу өгөх аргагүй. 1819 онд Манчестерийн Гэгээн Петрийн гэх ил талбайд 60-80 мянган ажилчид парламентад төлөөний хүмүүсээ сонгох эрхтэй болохыг шаардан тайван жагсаал хийсэн. 1815 онд болсон Напелоны дайны дараа ажилчдын цалин хасагдан дээр нь хүнсний барааны үнэ өссөнөөр амьдрах нөхцөл улам дордсон тул өөрийн төлөөний хүн дээд удирдлагад байн тэдний дуу хоолойг дамжуулан сонсгохыг эрмэлзсэн. Харамсалтай нь Засгийн Газар нь Францын хувьсгал шиг юм болох нь гэж эмээн хүчээр нухчин дарахаар морин цэрэг оруулсан. Хурц сэлэм агссан морин цэргүүд цугларсан энгийн олны дундуур түрэн орж эмэгтэйчүүд, хүүхэд, хөгшид гэж ялгалгүй цавчин ёстой хотонд орсон чоно мэт авирласан. Эцэстээ 15 хүн амиа алдан, 400-700 хүн бэртэл гэмтэл авсан эмгэнэлт хэрэг болсон. Энэ тухай сүүлийн үед кинотеатраар гарч буй Peterloo гэдэг киноноос тодорхой харахаар юм билээ. Эцэст нь Манчестер хотын билэг тэмдэг зөгий байдаг нь ажилчин ангийг бэлэгдсэн нөгөө талаар Манчестерт капитализм ч мөн коммунизмийн үзэл сурталын эхлэл тавигдсан ууган газар гэхэд буруудахгүй болов уу.

   

Англи өвлийн өвгөн

Шинэ он гарч байгаатай холбогдуулан Өвлийн өвгөний болон Сантагийн тухай  сэтгэгдэлээ хуваалцахаар шийдлээ. Намайг бага байхад монголд Өвлийн өвгөн л гэж мэддэг байсан. Харин одоо хаа сайгүй Санта болчихсон шиг. Харин английн хүүхдүүд бол Өвлийн өвгөн гэж мэдэхгүй. Тэд 12 сарын 24ны шөнө дунд буюу Зул сарын битүүн дуусах үед Санта яндангийнх нь нүхээр орж ирээд зассан модны доор бэлгийг нь тавьдаг гэдэг. Тийм болохоор хэн бүхнээс илүү ачаалал, үүрэг хариуцлага хүлээдэг Сантадаа унтахаасаа өмнө аягатай сүү, пчень, цаа бугад нь лууван үлдээдэг. Харин монголд сургууль  дээр нь шинэ жилийн  ёслолын үеэр Өвлийн өвгөн  ирээд зөвхөн онц сурсан хүүхдэд бэлэг өгдөг хатуухан дүрэм коммунизмын үед үйлчилж байснаа эцэстээ зөөлрөөд бүх хүүхдүүд ялгаагүй авдаг болсон шиг. Ерөнхийдөө английн хүүхдүүдэд заавал онц сурсан байх ёстой гэж тулгахгүй ч эцэг эх, багш нарынхаа үгэнд сайн орон дуулгавартай байсан эсэхээр шалгуур тавьдаг тэгээд шаардлага хангасан бол бэлгэний оймсонд нь чихэр жимс хийсэн байхад хэнэггүй байсан бол нүүрс хийгээд орхидог. Сүүлийн үед тэгж нүүрс аваад байгаа хүүхэд олдохгүй байх уг хатуу дүрэм ч гэсэн бараг мартагдах шахсан гэж болно. Хэрэв үүнийг сэргээнэ гэвэл тэгж шийтгүүлсэн хүүхэд “Хүүхдийн эрх ашиг хамгаалах” газар луу утасдаж мэдээлнэ гэж сүрдүүлэх байлгүй. Хойд туйлаас  Санта бэлэг тараах ажилдаа нисдэг цаа буга хөлөглөн чарган дээр бэлгээ овоолоод явдаг гэдэг бол Өвлийн өвгөн цас мөсний орноос  нисдэг цагаан морио хөлөглөөд үүлтэй тэнгэрээс доогуур үзүүртэй модноос дээгүүр явсаар цан хүүрэг татуулсаар ирлээ гэдэг. Өвлийн өвгөн цасан охид дагуулдаг бол Сантагийн туслах гээд Элфүүд нь ногоон улаан хосолсон хувцастай охид хөвгүүд байдаг. Монголчууд 47 оноос л Шинэ жилийн баярыг тэмдэглэх болохдоо Өвлийн өвгөн гэж оросыг дууриаж гаргаж ирсэн. Мэдээж монголчууд Өвлийн өвгөнөө өөрсдийнхөө уламжлал ёс заншилд тохируулан билэгдэн хувцас хунарыг нь тохируулж ирсэн. Тэгээд Өвлийн өвгөний хувцас гэж цагаан дээл, цэнхэр нөмрөг, улаан залаатай малгай голлосон байдаг. Харин Сантагийн тэр форм болчихсон улаан хувцас бол Коко коланы рекламнаас үүсэлтэй гэж байсан тэгэхээр харцангуй орчин үеийн цаашлаад америкын соёлын нөлөө гэхээр. Сүүлийн үеийн судалгаагаар английн 4 настай хүүхдүүдийн 85 хувь нь Сантад итгэдэг гэж. Жил ирэх тутам энэ хувь улам бүр багасах байх учир нь одоогийн хүүхдүүд их хурдан өсөлттэй дээр нь техник хэрэгсэл хэрэглэн мэдээлэл сайн авах болсон. Тэдний ухааныг бага гээд басаж болохгүй тэгээд ч эцэг эх тэдгээр ухаантнуудаа эдийн засгийн хөшүүргээр залчихна. Тэгээд Сантад итгэдэг, үгүй юу гэхээсээ илүү  бэлэг авах уу үгүй юу гэдэг асуудал дээгүүр тавигдана. Англид нэг хүүхэд дундажаар 16 ширхэг бэлэг авдаг гэдэг цаашид бэлэгний тоо ихсэх магадлалтай ч Сантад тэгтэлээ үнэн голоосоо итгэх нь улам буурах болов уу. Монгол хүүхдүүд ч гэсэн Өвлийн өвгөн гоё бэлэг авчирч өгөөд баярлуулдаг гэдэгт итгэдэг. Манай таньдаг хүний хүү Сантад бичсэн захидалдаа жинхэнэ Санта байдаг бол уг нь нэг харчихмаар байна. Гэхдээ бэлэг авч өгч байгаа хүмүүс нь манай аав ээж нар биз дээ гэсэн байсныг харахад бодит байдлыг гэрчилэхээр. Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ дуртай бэлгийг авч өгөх болохдоо за чиний хир сайн байхыг харъяа гээд хяналтыг Сантагаар   гүйцэтгүүлэх болдог. Тэр нь Сантагийн сайн нэрсийн жагсаалтанд багтаж байж бэлэг авах эрхтэй болно. Ер нь англичууд хүүхдүүдээ Сантагийн тухай ойлголтыг системтэй өгдөг. Бүр бага байхад нь Сантад үнсүүлж тэврүүлдэг заримдаа нялх юмнууд болохоор нэг их бавгар сахалтай хүн хараад айгаад уйлах нь ч цөөнгүй дараа нь хөлд ороод ирмэгц нь Сантагийн овоохойд аваачин хажууд нь суулган тэр хүүхэд Зул сарын баяраар ямар бэлэг авмаар байгаагаа Сантагийн чихэнд шивнэж хэлдэг. Сүүлдээ сургуульд ороод уншиж бичдэг болсон хойноо Сантад өөрөө захиа бичин хүсэлтээ илэрхийлдэг. Дашрамд хэлэхэд хүүхдүүд болон аав ээж нар Сантад захидал илгээн мөн хариу хүлээж авах үйлчилгээг Их Британийн шуудангийн салбаруудаар 1963 оноос эхлэн тусгайлан зохион байгуулдаг болсон байна. Аав ээж нар ингэж амжилттай пиар хийснээ бүр нүдэнд харагдтал үнэмшилтэй болгохын тулд аавууд Сантагийн хувцас өмсөж орж ирдэг. Энэ бол хаа сайгүй заншил болсон зүйл. Ямар сайн даа Зул сарын баярын агуулгатай дуунуудыг сонсож байхад нэг дуунд “ээж шөнө сэмхэн босоод шатаар доошоо буухыг би араас нь сэмээрхэн гэтээд харсан ээж Сантаг үнсэж байх юм тэгснээ бүр цагаан сахал доогуур нь гараа оруулаад гижигдэж хүртэл үзэж байлаа аав харсан бол яах бол доо” гэсэн хүүхдийн гэнэн сэтгэлгээтэй дуу байдаг. Бидний амьдрал хичнээн хөгжиж өөрчлөгдсөн ч Санта болон Өвлийн өвгөний уламжлал хадгалагдсан хэвээр байх болов уу. Учир тэдний аль аль нь бэлэг өгч хүүхдүүдийг баяр баясгалантай болгодог. Харин орчин үед улам ч шинэ агуулгатай болж байгаа гэж бодож байна. Заавал Санта нөгөө бол Өвлийн өвгөн байх албагүй монголчууд хаа сайгүй ажиллаж амьдарч  байна. Өвлийн өвгөний хувцас өмссөн байна гээд заавал монгол хүн байх албагүй. Энэ жилийн Манчестер дахь монгол хүүхдүүдийн Зул сарын баяраар Марк хүртэл Өвлийн өвгөн болоод авсан. Сантагийн хувцасыг ямарч орны ямарч хэл заншилтай хүн өмссөн байхад англиар ярьдаг Өвлийн өвгөн байхад буруудах юу байх билээ. Зарим нэг таньдаг хүүхэд Марк дээр очоод “чамайг хэн гэдгийг чинь таньж байна гэхээр Марк учирлаад чамаас өөр хүүхдүүд мэдэхгүй байхгүй юу тэдний урамыг хугалаад яах вэ харин чи нууц хадгалаад чимээгүй байгаарай гэхэд тэгье” гээд гүйгээд явчихсан гэсэн. Манчестер хотын Христийн шашныхан баярын арга хэмжээг зохион байгуулаад хэдэн жил болж байгаа бөгөөд бизнес үйл ажиллагаа явуулдаг газрууд хандив өргөдөг тул ирсэн хүмүүст үнэгүй буфет, хүүхэд болгонд бэлэг өгдөг. Ер нь эндэхийн монголчууд хүүхдүүддээ баярлуулах гэхдээ уг арга хэмжээнд чадах чинээгээрээ оролцдог. Хаа явсан газраа Марк дандаа зургаа авдаг тул надад энэ талаар санаа зовох зүйлгүй байсан бол энэ удаа яах аргагүй тэр ажил нь надад таарлаа. Нөгөө лам олдохгүй бол буцахдаа залъяа гэдэг шиг өөр хэн байх билээ. Марк өөрөө зураг авна гэвэл зөвхөн сэлфи хийх тул Өвлийн өвгөн болчихоор тохиромжгүй гэж үзсэн. Уг нь айлууд өөрсдийнхөө хүүхдийн зургийг аваад өөр бусад хүмүүс камертайгаа ирээд болчихдог ч Марк өөрийн гэсэн хувь зурагтай байхыг илүүд үздэг тул надад бултах ямар ч боломж байсангүй. Ай- поунаа сармагчинд өгсөн бол надаас хурдан учрыг нь олоод гайгүй зураг авчих байна байх гэж би хошигнож байлаа. Ингээд Маркын ерөнхий зааварчлагаар  автомат тохируулга дээр нь тавьчихсан чи зүгээр дараад бай гэснээр би баахан дарлаа. Тэгж ямарч мэдрэмжгүй товч дараад зураг авна гэж юу байхав ёстой зураг “ална” гэдэг тэр байх. Намайг өвдөглөж суугаад зураг авч байхыг харсан нэгэн ирээд дараа нь шэйрлээрэй гэж хэлэхэд нь ёстой хүнээ олж хүсэлт тавьж байна даа гэж дотроо инээд хүрч байлаа. Энэ удаад 80 гаруй хүүхэд  Өвлийн өвгөнөөс  бэлэг авлаа. Бэлэг тараахаас өмнө сүмийнхэн Зул сарын баярыг ямар учир утгатай болохыг тайлбарласан богино тоглолт, Зул сарын баярын  хэд хэдэн дуу дуулуулж сонирхуулсны хажуугаар хүүхдүүдийн дунд хөгжөөнт тоглоом тоглуулан үзэгчдээ хөгжөөсөн. Манчестер хотод олон залуу гэр бүл байдаг бөгөөд тэд хүүхдүүдээ энд төрүүлж, өсгөж хүмүүжүүлж байна. Тэгэхээр цаашид Зул сарын баярыг тэмдэглэхэд олон хүүхдүүд ирж таарна байх.

Монголын үрс маш олон болтугай.